Molenberg op de Molenheide

Het recht om de wind te gebruiken die boven de heerlijkheid waait, kwam aan de Heer van Myerle toe.  Dit betekende dat de heer het alleenrecht had om een windmolen te (laten) bouwen en die te exploiteren. Een dergelijke molen werd een banmolen genoemd. De bevolking was gedwongen om gebruik te maken van die windmolen voor het malen van hun graan. Waarschijnlijk had Mierlo al een windmolen in de 14e eeuw. De eerste molen heeft zeer waarschijnlijk niet op de Molenheide gestaan, maar dichter bij het dorp. Uit geschreven bronnen blijkt dat Mierlo in ieder geval rond het jaar 1400 een windmolen op de Molenheide had. De molen lag 1 km ten westen (iets zuidwest) van de katholieke kerk, ten oosten van de Weg van Mierlo naar Geldrop. Zoals te zien is op de tiendkaart uit 1706 die u hiernaast is afgebeeld.

Voordat de molen werd gebouwd, liet de bevolking van Mierlo het graan malen op de watermolen van Coll op de grens van Tongelre en Nuenen. Ook deze molen was eigendom van de Heer van Myerle. De afstand van Mierlo naar Coll werd op den duur bezwaarlijk, temeer daar de watermolen van Stipdonk en de Houtse molen in Helmond dichterbij lagen.
Om ervoor te zorgen dan de heer zijn molenrecht gestand kon blijven doen werd op een hoge plek op de Molenheide  een molen gebouwd.  De Molenberg was een stuifduin die ca. 3,5 meter hoger lag dan de rest van het gebied. Hierdoor werd in deze open vlakte goed wind gevangen en was het een ideale plek.

De molen werd door de heer verpacht, steeds voor de duur van meerdere jaren. De pacht werd in natura betaald, uit pachtcontracten uit de 15e eeuw blijkt dat de pachter jaarlijks 42 mud rogge, anderhalve mud mout, twee vette varkens en een pond was verschuldigd was. Daarnaast mocht de pachter geen maalloon rekenen als de heer er graan liet malen.
De molen was een kostbare bezitting. In 1736 werd de molen op de Molenberg (met bijbehorend molenhuis) getaxeerd op 5.000,- gulden. Dit was evenveel als het kasteel met bijbehorende hoeve waard was op dat moment.

De windmolen was een zogenaamde standerdmolen: een kast die het maalwerk en de wieken bevatte en die op een verticale standerd op de wind gedraaid kon worden. De eerste molen van Mierlo had waarschijnlijk een standerd die rechtstreeks de grond inging. Van een latere molen (waarschijnlijk die van 1640) waren de standerd en de schragende balken op vier gemetselde blokken (poeren of teerlingen) gezet. Dat was de situatie die op de tiendkaart van 1706 en de kadasterkaart van 1832 te zien is. De middeleeuwse molens waren geheel van hout, uitgezonderd de maalstenen, het molenijzer en de teerlingen. Dergelijke molens sleten relatief snel door gebruik, konden afbranden en omwaaien. In de Tachtigjarige Oorlog kwamen daar nog verwoestende legerbenden bij. De datering van de huidige molen “1640”, zou kunnen slaan op het herbouwen van de molen na oorlogsgeweld. Het ligt voor de hand dat de molen toen in ieder geval op de plek gebouwd is, waar hij door het kadaster rond 1830 werd aangetroffen. Blijkbaar is in 1640 de oude molen vervangen door opnieuw een houten standerdmolen en werd deze in de volgende drie eeuwen niet vervangen door een moderner type zoals een stenen molen

De Molenberg op de Molenheide werd – nadat de molen daar weggehaald was – overwoekerd en verdween uit beeld, zeker omdat de verhoging door de bomen niet meer goed waar te nemen was. De Heemkundekring Myerle heeft zich hard gemaakt om de oude Molenberg terug te laten komen in het landschap om zo het oude verhaal van de molen op de heide te kunnen blijven vertellen. Met steun van de provincie, de SRE en het streekplatform De Peel heeft de gemeente samen met de Bosgroep Zuid Nederland een plan opgesteld om de Molenberg weer zichtbaar te laten zijn in het landschap. Voor het merendeel van de kosten is subsidie ontvangen van de provincie Noord-Brabant. De belangrijkste elementen uit dit plan zijn: het kappen van het bos rondom de Molenberg (50 meter diameter) en het ophogen van een oppervlakte van circa 20 meter zodat de oorspronkelijke berg weer oprijst. Op deze verhoging zijn vier bakstenen poeren gemetseld. Deze poeren vormden de basis van de molenconstructie en zijn ook nog te zien bij de molen in het centrum. Ook zijn er nieuwe kruipalen geplaatst, niet op de precieze locatie van de oude kruipalen, maar ertussen in. Dit alles op basis van het onderzoek dat de Heemkundekring Myerle naar de precieze locatie van de molen heeft verricht. Hans Berkers heeft een tekening gemaakt waarop de uitvoering van het plan gebaseerd is. Bij de reconstructie van de Molenberg zijn enkele archeologische vondsten gedaan. Hierbij zijn onder andere duidelijke aanwijzingen gevonden dat puin van het voormalige kasteel van Mierlo op de Molenberg is gebruikt ter versteviging van de Molenberg.
De Molenberg is toegankelijk gemaakt via de aanleg van twee houten trappen. Daarnaast is er ook een zichtlijn van ruim 200 meter lengte gerealiseerd. Op deze wijze is het mogelijk om de verhoogde Molenberg al vanaf een forse afstand te zien. Om het project aantrekkelijk te maken als speel- en ontdekplek zijn er naast informatieborden ook diverse speeltoestellen en een kunstwerk geplaatst waarmee de molen terugkeert op zijn oorspronkelijke plaats. De kleuren van de wieken verwijzen naar de vier elementen: lucht (lichtblauw), vuur (oranje/geel), water (turkoois) en aarde (lichtbruin). De wieken zijn vastgezet en kunnen dus niet in de wind draaien. Wel zijn de wieken in de meest voorkomende windrichting, het zuidwesten, geplaatst. Op een van de wieken is een haan geplaatst, die verwijst naar een andere functie van de molen in de geschiedenis. De Mierlose Gilden gebruikten de molen als schutpaal. Op de molen of een wiek werd een houten vogel geplaatst die eraf geschoten diende worden.
De teerlingen zijn afgetimmerd, zodat ze fijner zijn om op te zitten en te spelen. Door de kijkgaten in een van de informatieborden is de molen beter zichtbaar vanuit de zichtlijn, die naar de Molenberg is aangebracht.

Verder lezen over de molen en de molenberg kan in het door Heemkunde Myerle opgestelde rapport: Archeologische waarneming molenberg Mierlo uit 2011.

De Molenberg ligt in het gebied Molenheide. Dit stuk natuur ligt aan de westkant van Mierlo richting Geldrop. Het gebied was vroeger een puur heide gebied, je kon vanuit Mierlo tot Geldrop wegkijken. Tegenwoordig kan dat niet meer omdat op het heidegebied bossen (met name naaldbomen) zijn aangeplant, waardoor de weidsheid volledig verdwenen is. In de tijd dat de Heren van Mierlo vanuit het Kasteel het beheer over de heerlijkheid voerden, was het gebied helemaal open.

In 1853 werd de molen door Joannes Ludovicus van Scherpenzeel-Heusch bij opbod verkocht aan de Familie Branten. Anna Maria Branten-Doers liet de molen in 1859 afbreken en in 1860 heropbouwen aan de Dorpsstraat. Ongeveer op de plek waar de molen nu staat. Begin jaren 40 van de vorige eeuw was de molen zwaar onderkomen en dreigde uit het straatbeeld van Mierlo te verdwijnen. Een restauratie voorkwam dat.
De molen is voor het nageslacht behouden omdat de Gemeente Mierlo deze in 1956 voor 6.300,- gulden heeft overgenomen van de familie Branten.

Sindsdien is de molen herhaaldelijk gerestaureerd. De laatste restauratie is van 1992 toen de molen ook nog een aantal meters verplaatst werd omdat dat nodig was voor het inrichtingsplan van het molengebied.
Officieel is de molen nog steeds die van het jaar 1640, maar hoeveel onderdelen nog daadwerkelijk dateren van die tijd is moeilijk te zeggen. Het zullen er niet veel zijn.

In 2016 is besloten om de onderkant van de molen weer dicht te maken. Weer omdat de oorspronkelijke molen ook dicht was. De uitvoering waarvoor nu gekozen is, is heel anders dan die oorspronkelijk was. Dit is een eis van de Rijksdienst voor het Cultureel Erfgoed. Zie ook dit krantenartikel.